Czym charakteryzuje się forma literacka?

Mogłoby się wydawać, że przywiązania do formy, po stuleciach jej dominacji, mamy już dawno za sobą. Nic bardziej mylnego. Sięgając po książkę to właśnie cechami gatunkowymi i rodzajowymi kieruje się większość z nas. Robimy to intuicyjnie, nie pochylając się zbytnio nad tymi szkolnymi formułkami, jak fraszka czy nowela. Czytelnicy jednak wiedzą czy wolą romans, czy kryminał. Zresztą sami autorzy książek znają schematy właściwego konstruowania książki dla wymyślonego przez nich tematu. Tutaj dowiecie się, że formułki z lekcji języka polskiego, to tak naprawdę klucze odpowiedzi do literatury.

Kilka słów o rodzajach literackich

Nikogo pewnie nie zdziwię, gdy powiem, że rodzaje literackie są trzy: liryka, epika i dramat. Tak przynajmniej wynika z tradycji oraz przyzwyczajenia czytelników i autorów.

Myślenie o formie literackiej to rodzaj umowy między piszącym książkę a jego czytelnikiem. Chociaż wydaje się to nieprawdopodobne, o wartości wielu tekstów decyduje właśnie gra tą umową. „Gra w klasy” Julio Cortazara z 1963 roku, którą można czytać w dowolną stronę, to umiejętna zabawa z konwencją powieści. Futurystyczne wiersze przypominające obrazy, bawią się z kolei rodzajem literackim, jakim jest liryka. Żeby jednak móc eksperymentować z formą literacką utworów trzeba znać podstawowe zasady kompozycji tekstu.

Dramat

Dramat zawsze cieszył się ogromną popularnością. Swoje triumfy święcił w starożytności i XVIII/XIX wieku, gdzie ważnym ośrodkiem kultury był teatr. Od romantyzmu, dramat nie musi łączyć się już z wystawianiem na scenie, co wcześniej było niewyobrażalne. Jednak mimo upływu wieków do najważniejszych cech dramatu dalej należy dialog, który tworzy akcje utworu. Oznacza to, że wydarzenia poznajemy z perspektywy bohaterów, którzy rozmawiają ze sobą. Jeszcze za czasów Szekspira nie istniały didaskalia, więc tak ujętą dialogiczność można traktować za najważniejszą cechę. Kolejną jest właśnie podporządkowanie akcji bohaterom. Od pewnego czasu za czynnik wyróżniający dramat od innych rodzajów można też uznać didaskalia.

Liryka

Lirykę, oczywiście, znano w starożytności, jednak króluje głównie w renesansie i baroku. To wtedy tworzą tacy pisarze jak: Jan Kochanowski czy Jan Andrzej Morsztyn. Liryka cechuje się przede wszystkim formą. Jest to rodzaj, gdzie wyróżnia się podział na wersy, a świat przedstawiony opisuje nam podmiot liryczny. Te restrykcyjne i uporządkowane utwory zmieniały się z upływem czasu, a ich cechy formalne powoli zanikały. W końcu z jasno określonych struktur został tylko podmiot liryczny i podział na wersy.

Epika

Tego rodzaju chyba nie trzeba nikomu przedstawiać. W końcu powieść i reportaż od lat święcą triumfy na całym świecie. Epika to przede wszystkim narrator, który niejako relacjonuje wydarzenia. Nawet jeżeli bierze w nich bezpośredni udział, to właśnie na opisie świata przedstawionego skupia się najbardziej. Epika jest rodzajem pośrednim w rozwoju osoby mówiącej. W liryce jest to postać nadrzędna, a w dramacie w zasadzie nie istnieje. Epika łączy te dwie postawy opowiadania. Nic dziwnego, że to właśnie w tym rodzaju ukształtowała się fantastyka.

Gatunek literacki, czyli morze możliwości

Gatunków literackich nie da się tak łatwo scharakteryzować jak rodzajów. Czasami mówi się, że ilu autorów tyle gatunków. Nie ma w tym nic dziwnego, skoro każdy temat wymaga innego wykorzystania schematu gatunkowego.

O gatunkach najłatwiej mówi się w przypadku liryki. Wśród gatunków tego rodzaju wyróżnia się sonety, fraszki czy limeryki, które muszą mieć odpowiednią ilość sylab, wersów oraz strof, aby zasłużyć na swoją nazwę. Często sposób ujęcia tematu w liryce to nie wszystko, ponieważ sama treść utworu jest istotna. Przykładem jest hymn, który musi być na temat podniosły i nierzadko religijny.

Gatunki dramatu nie są tak restrykcyjne jak liryki, ponieważ od eksperymentów z formą (XIX/XX wiek) nie łatwo je od siebie odróżnić. Ta kwestia jest interesująca historycznie, ale współcześnie nie wpływa na odbiór tekstów. Jeżeli chodzi o gatunki epiki, to w pewnym momencie zaczęły się namnażać, aż trzeba było stworzyć dla nich osobną kategorię – odmianę gatunkową.

Odmiana gatunkowa

O odmianie gatunkowej najłatwiej mówić w przypadku powieści. Powieść jest gatunkiem literackim, który możemy podzielić na mniejsze jednostki, jak fantastyka, romans czy kryminał. I tutaj istotny jest sposób ujęcia tematu, a nie język czy przykładowo miejsce akcji.

To żyje, czyli o tym jak forma literacka radzi sobie współcześnie

Współcześnie gatunki literackie nie odgrywają takiej roli jak jeszcze sto lat temu. Obecnie służą raczej określeniu tematyki utworu niż jego formy. W wielu tekstach można jeszcze spotkać próby dyskusji z gatunkiem literackim, jak w książce Davida Fostera Walleca pt. „Krótkie wywiady z paskudnymi ludźmi”, gdzie autor umieszcza wiele treści w specjalnie skonstruowanych przypisach. Nie jest to jednak już często spotykana forma. Współcześnie gatunek traci na znaczeniu. I kto wie, może niedługo nawet rodzaj stanie się zakurzonym reliktem z przeszłości.